Η ψαλτική έκφραση του μυστηρίου της Θ. Ευχαριστίας

[vasilikirimp]

Ούκουν ένεστι πράξις εν ανθρώποις , ήτις άνευ μουσικής τελείται.
Θείοι μεν ύμνοι και τιμαί , μουσική κοσμούνται , εορταί δε ίδιαι και πανηγύρεις πόλεων ( μουσική ) αγάλλονται, πόλεμοι δε και οδών πορείαι δια μουσικής εγείρονται τε και καθίστανται ναυτιλίας τε και ειρεσίας , και τα χαλεπώτατα των χειρωνακτών έργα , ανεπαχθή πιεί , των πόνων γινομένη παραμύθιον.
Αριστείδης Κοιντιλιανός

Δεν νοείται δημόσια σύναξη για κοινή αναφορά στο Θεό χωρίς ένα ηχητικό – ψαλτικό ένδυμα του λόγου της αναφοράς μας
‘ ουκουν ένεστι πράξις ανευ μουσικής’
Η ψαλτική έκφραση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας , πρόκειται ουσιαστικά για θέματα Αισθητικής , στο χώρο της Ψαλτικής Τέχνης.
Και η αισθητική προυποθέτει ακριβώς , την επιτέλεση μιας καλλιτεχνικής πράξεως στον ύψιστο βαθμό τελειότητας . Το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας , η πράξη είναι πολύτεχνη , υπάρχει ο λόγος κυρίως ευχητικός αλλά και υμνητικός , υπάρχει η δομή με συντελεστές τους κληρικούς και τους ψάλτες υπάρχει ο χώρος τελέσεως , ο ιερός ναός με τη διάκριση σε Ιερό Βήμα και σε κυρίως Ναό και σε Νάρθηκα , υπάρχει η μουσική , υπάρχουν άμφια , θυμιάματα , αρώματα , χρώματα , κίνηση , λαμπάδες , φώς γνόφος και ανάταση προς τα επουράνια , ή μέσα από το γνόφωμα χαμήλωμα των ουρανών , όπως και να’ναι αναφορά και προσωπική σχέση με το Θεό.
Αν θυμηθούμε και τη περιγραφή της ουράνιας λειτουργίας στο βιβλίο της Αποκαλύψεως , μπορούμε ίσως να συλλογιστούμε καλά για το ποια πρέπει να’ ναι η δική μας ‘επί γης ‘ Λειτουργία και
‘ από γης ‘ Αναφορά μας προς τα ουράνια.

Το μυστήριο της θείας Ευχαριστίας ανήκει στην ενότητα των επτά Μυστηρίων.
Ο Λόγος στα Μυστήρια είναι κυρίως ευχητικός .
Πρωτεύει ο λόγος στα Μυστήρια , γιατί πρόκειται για άμεση αναφορά , κι η αναφορά θέλει διάλογο , διάλογο μεταξύ αυτών που αναφέρονται για να’ναι κοινή η αναφορά και να προσφέρεται ‘ εν ομονοία και ειρήνη ‘ και διάλογο με το Θεό , του οποίου ο λόγος είναι μεσος μέσα από τις Θείες Γραφές.
Η μουσική στο Μυστήριο ενδύει το λόγο συγκεκριμένων ύμνων και με συγκεκριμένη μελική επιτήδευση .
Μας διαφεύγει ο τρόπος ο εκφωνητικός με τον οποίο εκφέρεται ο ευχητικός λόγος .
Υπάρχει μια βασική διάκριση - οι Δεήσεις εκφωνούνται και οι Ευχές αναγιγνώσκονται.
Οι Ευχές διακρίνονται στο κύριο τμήμα τους που αναγιγνώσκονται και στο ακροτελεύτιο που απαραιτήτως εκφωνείται.
Τα ψαλτά τμήματα της Θείας Ευχαριστίας είναι λίγα και συγκεκριμένα και αφορούν σε συγκεκριμένους ύμνους - άρα σε ποιητικό κείμενο.
Αυτά τα βασικά τμήματα είναι - ο Τρισάγιος Ύμνος και μάλιστα η περισσή του
« Δύναμις» Άγιος ο Θεός , κατά τις Δεσποτικές και μόνο εορτές ,όπως απαντά σε βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα , και οι αντί του Τρισαγίου ‘ ΄Οσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε ‘ και το ΄Τον Σταυρόν σου προσκυνούμεν ‘ Το Αλληλουάριον του Ευαγγελίου – ο Χερουβικός Ύμνος , τα λειτουργικά της θείας Ευχαριστίας , κυρίως του Μεγάλου Βασιλείου και ο Κοινωνικός Ύμνος που είναι ψαλμικό κείμενο , εκτός από δυο περιπτώσεις , δλη. Τα Κοινωνικά του Πάσχα ‘ Σώμα Χριστού μεταλάβατε ‘ και της Μεσοπεντηκοστής ‘ Ο τρώγων μου τη σάρκα ‘.
Ο ήχος είναι κατεξοχήν ο δεύτερος χρωματικός , εναλασσόμενος με τον πλάγιο δεύτερο επίσης χρωματικό.
Η αρχαία ελληνική μουσική και ελληνική ψαλτική τέχνη , βυζαντινή και μεταβυζαντινή διακρίνεται σε τρία γένη μελών – το διατονικό , το χρωματικό και το εναρμόνιο.
Διατονικό είναι το γένος του οποίου το διάστημα των τετραχόρδων και πενταχόρδων είναι φυσικά μεγέθη τόνων δηλ. τόνοι μείζονες , ελάσσονες και ελάχιστοι.
Χρωματικό γένος είναι εκείνο που έχει αλλοιωμένα – χρωμτισμένα τα ενδιάμεσα φυσικά διαστήματα του τετράχορδου και έχει και ένα διάστημα τριτημόριο του μείζονος τόνου.
Εναρμόνιο γένος είναι όταν στο τετράχορδο υπάρχει και διάστημα τεταρτημόριου του μείζονος τόνου.
Το άκουσμα που παράγεται από τούτη τη διαδοχή διαστημάτων των τετραχόρδων είναι διαφορετικό και εμποιεί διαφορετική διάθεση στους ακροώμενους.
Ο α’ ήχος είναι ο συχνότερος και απαντά κυρίως σε ιδιόμελα των δεσποτικών εορτών .
Ο β’ ήχος απαντά σε ιδιόμελα σε μνήμες μαρτύρων και εναλλάσσεται με τον πλάγιο β’ ήχο.
Είναι πάντως φανερό ότι προτιμάται για την ιστόρηση και εξύμνηση των παθημάτων και των αγωνισμάτων.
Ο τρίτος απαντά αραιά και μαζί με τον ακόμη αραιότερο βαρύ ήχοαπαντά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή για ηχητική ευφροσύνη , λόγω του χαρμόσυνου χαρακτήρος του .
Ο δ’ήχος απαντά σε εγκωμιαστικά τροπάρια Αγίων.
Ο πλάγιος α’ όπως και ο α’ , είναι ήχος ιλαρός και απαντά σε Δεσποτικές εορτές κυρίως και σε εορτές Αγίων με μεγάλη διάδοση .
Ο πλ΄.δ’ ήχος είναι κατεξοχήν μεγαλοπρεπής και δεσποτικός ήχος.
Ο δεύτερος και ο πλάγιος δεύτερος ανήκουν σε δυο διαφορετικά είδη του χρωματικού γένους στο μαλακό χρώμα ο δεύτερος και στο σκληρό ο πλάγιος δεύτερος .
Ο πλάγιος δεύτερος από τη φύση του ως πλάγιος με βάση σε χαμηλή φωνητική περιοχή , εκτείνεται ψηλά κι εύκολα εναλλάσσει το τετράχορδό του στην ψηλή φωνητική περιοχή με διατονικό τετράχορδο και προσφέρει άρα διπλή και τριπλή μελική ποικιλία.
Ο επιλύχνιος ύμνος Φώς ιλαρόν και τα εωθινά εξαποστειλάρια είναι και αυτά σε ήχο δεύτερο , αν συνδυάσουμε τον ήχο με τον καιρό της ημέρας - ηλιοβασίλεμα τη μια φορά – χάραμα της ημέρας και ανατολή του ηλίου την άλλη φορά. Και ο καιρός της θείας Ευχαριστίας είναι εωθινός .
Προβάλλει ότι ο β’ήχος και γενικά οι χρωματικοί ήχοι αρμόζουν ή και εκφράζουν την απαλότητα και ηπιότητα του φωτός και ενστάζουν ανάλογα συναισθήματα στις ψυχές των ανθρώπων.
Η βυζαντινή και μεταβυζαντινή ψαλτική παράδοση , διέσωσε , αρχίζοντας με μέλος σε β’ ήχο , μια μεγάλη ενότητα Αλληλουιαρίων σε όλους τους ήχους .Οι σνυθέσεις αυτές αναπτύχθηκαν μέχρι και εννέα αλληλουια , χωρίς όμως τους ψαλτικούς στίχους .
Στη σύγχρονη λειτουργική μας παράδοση ατόνισε αυτή η ψαλτική πράξη και περιέπεσε σε δευτερεύον στοιχείο η προσφορά θυμιάματος προ της εκφωνήσεως του ευαγγελικού λόγου.
Το μέλος του Χερουβικού ανεξάρτητα από τον ήχο τον οποίο μελίζεται και ψάλλεται ανήκει στο Παπαδικό γένος μελοποιίας και μπορεί να διακρίνεται , ως προς την έκταση και την μελοποιητική βέβαια μεταχείρηση σε απλό παπαδικό , σε αργό παπαδικό ,σε καλοφωνικό ακόμα και σε ασματικό παπαδικό με δίχορη εναλλάξ ψαλμμώδηση , με παρεμβολές δυο και τρείς και τέσσερις φορές κρατημέτων ανά ψαλτικό πόδα.
Τα λειτουργικά του Μ.Βασιλείου είναι μια θαυμάσια και λιτή μελωδία , ποίημα του Ιωάννου του Γλυκέος των αρχών του ιδ’αιώνος σε σύντμηση από τον Ιωάννη Πρωτοψάλτη των μέσων του ιη’ αιώνος.Τα μελικά τόξα επαναλαμβάνονται σαν επάλληλα κύματα για να ‘ναι ευκολόψαλτα κι απ οτους πιστούς και δημιουργούν το ηχητικό υπόστρωμα για να εκτυλίσσεται πάνω του η εξομολογητική αναφορά μας και η ανάμνηση όλων ‘ των γεγεννημένων δι’ημάς και δια την ημετέραν σωτηρίαν ‘
Μέχρι πολύ πρόσφατα στο Άγιον Όρος και μάλιστα στη Μεγίστη Λαύρα, το μόνο μεγαλυνάριο που επέβαλε η παράδοση να ψάλλεται ήταν σε β’ήχο ‘ Αξιον έστιν ‘
Στις πανηγύρεις μόνον των Μονών γινόταν η παραχώρηση να ψαλλεί σε άλλο ήχο και πάντοτε μπροστά στην εικόνα της Θεοτόκου.
Το Κοινωνικό ως μελοποίημα αποτελεί την μεγαλύτερη ενότητα ομοειδών συνθέσεων του Παπαδικού μέλους. Τη μεγαλύτερη γιατί είναι πολλά σε αριθμό τα Κοινωνικά , τα των Κυριακών , της εβδομάδος και των εορτών του ενιαυτού κι όλοι οι μελωποιοί σε όλεςτις εποχές μελοποίησαν κάποια Κοινωνικά .
Η στερρή αυτή παράδοση κανοναρχεί ότι μόνο ένας στίχος του ψαλμού ψάλλεται ως Κοινωνικό κι όχι και άλλοι στίχοι.
Αυτό είχε σα συνέπεια τη δημιουργία μιας διμερούς μελικής μορφής του Κοινωνικού , το πρώτο μέρος μια λιτή πλατειά μελωδία πάνω στις λέξεις του στίχου , σχετικά σύντομη και το δεύτερο μέρος μια μελίσματική ψαλμώδηση των τριών Αλληλουια με ανάταση της μελωδίας και με επιβολή ηχημάτων για να αποπληρωθεί ο χρόνος της ετοιμασίας της Μεταλήψεως.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λεει - τι δεν είναι τέλειο στη Θεία Ευχαριστία; -
και απαντώ - η δική μας τέλεση και επιτέλεση , δηλαδή η δική μας ατέλεια -

Κείμενο του Γρηγορίου Θ.Στάθη
απο το βιβλίο
Το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας
Πρακτικά Γ' Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμπόσιου
Αποστολική Διακονία

[theodosis79]

ΜΠΡΑΒΟ ΒΑΣΙΛΙΚΗ, ΕΙΣΑΙ ΚΟΡΥΦΑΙΑ!!!

[ΣΤΕΦΑΝΟΣ]

βασιλική ακόμη και στους σχετικούς βάζεις γυαλιά...
η ψαλτική είναι παράδοση , είναι η ρίζα της ορθόδοξης πίστης μας .... δε νοείται απούσα από καμία εκδήλωση της εκκλησίας μας...κορυφαίες στιγμές της ορθόδοξης εκκλησίας έχουν συνδεθεί με τη ψαλτική τέχνη

"τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια" , κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να ήταν ο εθνικός ύμνος των Ελλήνων...

[Captain Yiannis]

Πολύ ωραία, και κατατοπιστική η δημοσίευση σου Βασιλική.

Τελευταία έχω κάνει μία θλιβερή διαπίστωση.
Οι Ψάλτες είναι «ομάδα σε ανεπάρκεια».

Κανονικά , σε ένα Ψαλτήρι , θα έπρεπε να συνωστίζεται ένα πλήθος πιστών , το οποίο υπό την καθοδήγηση ενός Πρωτοψάλτου θα έψαλε τα κεκανονισμένα , σύμφωνα με το τυπικό , και έτσι το Εκκλησίασμα θα ανέβαινε σε πνευματικά ύψη , κατά την διάρκεια του Εκκλησιασμού.

Αντιθέτως όμως παρατηρώ , ότι στα ψαλτήρια , κατά κανόνα , ευρίσκονται από ένα μέχρι το πολύ δύο άτομα , και πολλές φορές το ένα από τα δύο είναι κάποια Πρεσβυτέρα .

Χωρίς βέβαια να λάβωμαι υπόψη ότι οι περισσότεροι ψάλτες είναι αμοιβώμενοι.
Δεν λέω βέβαια ότι κάποιοι δεν τα έχουν ανάγκη αυτά τα χρήματα , αλλά ……

Κλείνοντας , και μάλλον για να δικαιολογήσω την παρέμβαση μου στο θέμα με αυτό τον τρόπο , θα ήθελα να παρακινήσω όλους εμάς , να πλησιάζουμε το Ψαλτήρι , γιατί , που ξέρεις , μπορεί να μας έχουν ανάγκη εκεί , και έτσι να ωφεληθούμε και εμείς.

Δόξα τω Θεώ , Πάντων Ένεκεν

[yiorgos31]

Ξέρει κανένας στα χρόνια του Βυζαντίου που δεν είχαν μικρόφωνα κι εγκαταστάσεις πώς ήταν οι Χοροί?

[theodosis79]

Την αγάπη για την βυζαντινή μουσική δυστυχώς πολύ λίγοι την καταλαβαίνουν. Κάποιοι την θεωρούν σαν την αξιοποίηση ενός χόμπυ, άλλοι αντιμετοπίζουν τον επίδοξο ψάλτη σαν "ψώνιο" που προσπαθεί και αυτός να δείξει οτι είναι καλός σε κάτι και άλλοι επίσης θεωρούν ότι δεν προσφέρει τίποτα το πνευματικό όταν δεν συνοδέυεται απο πνευματική πρόοδο. Εχω δε υπόψη μου έναν πνευματικό που είπε σε πνευματικοπαίδι του ιεροψάλτη ότι είναι άχρηστο να ασχολείται με αυτή όταν δεν κάνει πλήρης και τυφλή υπακοή σε αυτόν και δεν προοδέυει πνευματικά. Και όσο υπάρχει και κυριαρχεί αυτή η λογική και μάλιστα απο ανθρώπους της εκκλησίας, δυστυχως τα φαινόμενα τα οποία αναφέρει ο φίλος μας ο κύριος Γιάννης θα πλυθύνονται. Χρειάζονται άνθρωποι με αγνή αγάπη προς την βυζαντινή μουσική και δάσκαλοι με ενδιαφέρον για να την διδάξουν σωστά στους μαθητευόμενους τους και να τους κάνει να την αγαπήσουν ακόμα πιο πολύ! Λοιπόν όσοι έχετε ενδιαφέρον να την μάθετε και έχετε την δυνατότητα να την διδαχθείτε, μην αργείτε καθόλου. Ακόμη και αν σας πήραν τα χρόνια μην ανυσυχείτε. Η αγάπη για κάτι χρόνια δεν κοιτά. Μεράκι, υπομονή, αγάπη και φυσικά έναν καλό δάσκαλο χρειάζεται. Τα υπόλοιπα θα έρθουν μόνα τους.

[theodosis79]

Ξέρει κανένας στα χρόνια του Βυζαντίου που δεν είχαν μικρόφωνα κι εγκαταστάσεις πώς ήταν οι Χοροί?

Οπως και σήμερα Γεώργιε. Επειτα, έτσι διακρίνονταν και το ταλέντο αλλά και η χάρη τους. Ο δάσκαλος μου λέει ότι, καλός ψάλτης είναι αυτός οποίος μπορεί να ψέλνει χωρίς μικρόφωνα και να γίνεται αντιληπτός απο όλους.

[yiorgos31]

Λες Θεοδόση ότι όντως δεν είναι αργά? Παρόλες τις υποχρεώσεις υπάρχει ακόμα καιρός? Πάντα το μετανιώνω που δεν έμαθα όλα αυτά τα χρόνια και τώρα με τις υποχρεώσεις μου φαίνεται δύσκολο...
Όσο για το Βυζάντιο έχω την εντύπωση ότι ο χορός αποτελούνταν από πολλά μέλη και ειδικά για το ναό της Α. Σοφίας προϊστατο ο ίδιος ο αυτοκράτορας!!!

[theodosis79]

Το ηλικιακό θέμα Γιώργο είναι το μόνο που δεν πρέπει να σε απασχολεί. Τώρα βέβαια αν μπορούσες να έχεις λίγο χρόνο διαθέσιμο για τα μαθήματα θα είναι ακόμα καλύτερο. Μπορείς ίσως αυτό να το κανονίσεις με τον δάσκαλο τον οποίο θα έρθεις σε επαφή. Αποφάσισε το εσύ, και οτι άλλα προβλήματα προκύψουν θα διευθετυθούν. Για το θέμα του Βυζαντίου που λές δεν γνωρίζω τόσες πολλές λεπτομέρειες. Ξέρω μόνο ότι στο Πατριαρχείο μέχρι σήμερα τηρούν μεγάλο μέρος της παράδοσης απο τότε.

[vasilikirimp]

Για το Βυζάντιο σχετικά δε μπορώ να βοηθήσω τη κουβέντα μας ..........

θέλω όμως να συμπληρώσω κάτι ακόμη απο το κείμενο του καθηγητή Γρηγορίου Στάθη...
λέει λοιπόν:
τι ψάλλεται κατά τη Μετάληψη των πιστών;
Σιγούν οι ψάλτες ;- όχι δε σιγούν - αντί να συνεχίσουν να ψάλλουν το Κοινωνικό , όπως θα έπρεπε , ψάλλουν Καταβασίες , Αίνους.
Το μέλος των Κοινωνικών , των μεγάλων μελουργών επιτηδεύεται να διακονήσει το μυστήριο και να ντύσει όσο πιο αρμόδια μπορεί το ψαλμικό κείμενο ,για να μπορούν και οι πιστοί με τα φτερά αυτά της μουσικής να συναντήσουν τον αόρατο αγγελικό κόσμο που " αινεί τον Κύριον εκ των ουρανών " και να συμψάλουν με τους αγγέλους για όλα και για το θαύμα της σωτηρίας τους με τη Μετάληψη , που αυτή την ώρα μεταδίδεται.

Αυτές τις μέρες συνειδητοποίησα πόσο αγγελικά ακούγονται οι φωνές των ψαλτάδων ,
παρακινήθηκα λοιπόν απο προσωπική αδυναμία να γίνω συμμέτοχη αυτής της αγάπης προς την ψαλτική - πέρασα λοιπόν τις μέρες μου διαβάζοντας όσο μπορούσα σχετικά με το θέμα - αυτά τα λίγα - που σας παραθέτω - η αλήθεια είναι πως ακόμη και ως μελέτη, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον - μια γοητεία περίεργη - όσο γνωρίζεις τόσο κατανοείς τους ήχους που ακούς.

Σχετικά με το τελευταίο κομμάτι που σας έβαλα για την ώρα της Μετάληψης , αν κάποιος γνωρίζει θα ήθελα να ακούσω τη γνώμη του - θα κοιτάξω σχετική βιβλιογραφία - προς το παρόν όμως στέκει ως απορία.

Ευχαριστώ όλους σας για τα καλά σας λόγια - πραγματικά όμως μετά απο χρόνια, τη Μεγάλη Τρίτη κατάλαβα το Μεγαλείο που μπορεί να νιώθει κάποιος στέκοντας στο αναλόγιο ψάλλοντας ......
Ευχαριστώ........