Ιστορική Εξέλιξη:
Είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς, το πότε πρωτοεμφανίστηκαν οι ανάλογες τελετές. Δύο είναι οι βασικές σχετικές μνείες της Παλαιάς Διαθήκης. Η πρώτη, κάπως έμμεση, εντοπίζεται στο Θ΄ κεφάλαιο του Νεεμία. Εκεί ο λαός, δημοσίως, δήλωσε όχι μόνο της αμαρτίες των ζώντων αλλά και των κεκοιμημένων πατέρων( ; ).
Η δευτέρα, είναι αυτή του Β΄ Βιβλίου των Μακκαβαίων. Εκεί και συγκεκριμένα στο ΙΒ΄, πραγματοποιήθηκε έρανος ώστε το συγκεντρωθέν ποσό να προσφέρονταν στο Ναό ως Εξιλαστήριος Θυσία των πεσόντων στη Μάχη αλλά και σε ειδωλολατρικές συνήθειες Ισραηλιτών. Η πρώτη( ; ) μεταχριστιανική, ρητή και κάπως επίσημος αναφορά σε τέλεση Μνημοσύνων, γίνεται στις «Αποστολικές Διαταγές». Επειδή, όμως, το εν λόγω βιβλίο περιέχει τμήματα προγενεστέρων άλλων έργων, είναι προβληματική και η χρονολόγησή του. Πάντως τα πλέον νεώτερα κομμάτια του συγκεκριμένου βιβλίου, ανήκουν προς το τέλος του Δ΄ αιώνος. Κάτι που εμμέσως, επιβεβαιώνει η ύπαρξη νεκρωσίμου Ευχής στο Ευχολόγιο του Σεραπίωνος Θμούεως(+362). Άρα το αργότερο τον Δ΄ αιώνα, επικράτησε η Ιερά συνήθεια της τελέσεως των Μνημοσύνων.
Για να επανέλθουμε στις «Αποστολικές Διαταγές», εκεί ορίζεται η σχετική τέλεση «επί των εν Χριστώ αναπαυσαμένων» κατά την 3η, 9η, 40η και την μνήμη του τεθνεώτος. Πρακτική, η οποία κρατείται μέχρι σήμερα.
Ως Ακολουθία ολοκληρωμένη, μαρτυρείται το αργότερο από τον ΙΔ΄ αιώνα. Όμως και προ του ΙΔ΄ αιώνος και φυσικά μετά τις αρχαιότερες πηγές που ήδη αναφέραμε, σχετικές Ευχές συναντάμε στο περίφημο Βαρβερινό Ευχολόγιο 336 και σε διάφορα χειρόγραφα μεταξύ του Θ΄ και Ι΄ αιώνος.
Από τα παλαιότερα στοιχεία της ακολουθίας, αποτελεί η Ευχή «Ο Θεός των πνευμάτων και πάσης σαρκός ( Η΄ αιών ή και προγενέστερα )». Από την άλλη, τα πιο σταθερά στοιχεία της Ακολουθίας(πλήν βέβαια της Ευχής) συνιστούν ο 90ος Ψαλμός(«Ο κατοικών εν βοηθεία του Υψίστου»), η ψαλμωδία του Αλληλουαρίου, ο Άμωμος(ριη΄ Ψαλμός) αλλά σε δύο και όχι τρεις στάσεις, τα Ευλογητάρια, ο Ν΄ Ψαλμός, το λεγόμενο Τρισάγιο με τα τροπάρια του και η Εκτενής.
Προφανής επίσης είναι η συσχέτιση της Ακολουθίας με την Ασματική Παννυχίδα. Όχι βέβαια πως δεν επηρεάστηκε και από το Μοναχικό Τυπικό. Εξ αυτού, μάλλον, συνάγεται πως δεν υφίστατο προ του ΙΔ΄ αιώνος ιδιαιτέρα τελετή, γιατί εν Παννυχίδα διαβάζονταν οι όποιες σχετικές Ευχές, κάτι που ίσως να ισχύει και για την Εξόδιο. Φυσικά αυτό με προϋπόθεση πως η ημέρα του Μνημοσύνου ή της Εξοδίου, επέτρεπε τέλεση Θ. Ευχαριστίας. Υπέρ αυτού τείνει και το γεγονός, πως σε πολλές περιπτώσεις, η Τάξις του Μνημοσύνου ονομάζεται Παννυχίς.
Σημερινή Πρακτική
Σήμερα η συνήθης πρακτική είναι:
α) Κατά τους εσπερινούς την ημέρα την Μνήμης, τελείται μια υποτυπώδη ακολουθία, η επικαλούμενη αλλιώς και ως «Τρισάγιο»,
β) ο Όρθρος του Σαββάτου(που πλην εορταζομένης περιπτώσεως τελείται σύμφωνα με τη σύνδεση που έχει ως προς τα Μνημόσυνα) έχει ως Τάξη καταστρατηγηθεί και αντικατασταθεί στην πράξη, τελούμενος ως κανονικός και εορταζόμενος Όρθρος,
γ) Τα Μνημόσυνα πραγματοποιούνται κατά κόρον Κυριακή και όχι Σάββατο άρα είναι Αντικανονικά και βέβαια όχι όπως πρέπει(με ολοκληρωμένη δηλαδή την Ακολουθία τους),
δ) Όταν υπάρχει Μνημόσυνο, αντικαθίσταται το Κοινωνικό της ημέρας και δη της Κυριακής από τμήμα του ριη΄ Ψαλμού(«Άμωμοι εν όδώ αλληλούια») και
ε) ειδικά στα Μνημόσυνα που τελούνται κατά την Θ. Λειτουργία, έχουν παρεισφρήσει πολλά καινά στοιχεία, κυρίως δε το Κοντάκιο «Μετά των Αγίων&» ή και τα Ευλογητάρια του Όρθρου του Σαββάτου.
Ερμηνευτικές των Μνημοσύνων:
Οι Ερμηνευτικές του είδους, φέρουν τον χαρακτήρα της προτάσεως και όχι της Δογματικής, αφού ουδέποτε η Εκκλησία όρισε επίσημα και αναλυτικά την πρακτική τους.
Α) «Ακαδημαϊκή» Ερμηνευτική»:
Μια Ερμηνευτική, τουλάχιστον ως προς τις ημερομηνίες που αυτά τελούνται, δέχεται σύνδεσή τους(ενδεχομένως όχι αβάσιμα) με τις αντίστοιχες μνήμες των Εθνικών, που γινόταν κατά την 3η, 9η 30η και κατ΄ έτος αλλά συνήθως στα Γενέθλια του τεθνεώτος.
Βέβαια η τοιαύτη σύμπτωση δεν μπορεί απαραίτητα να έχει την αυτή προφανή ερμηνεία, εκτός και εάν οι ημερομηνίες είναι απλά συμβολικές και άρα εντάχθηκαν στην αμυντική τακτική της Εκκλησίας απέναντι στην Εθνική Εορτολογία. Προσωπικά πιστεύω, πως όλες οι Ψυχές ανεξαρτήτων θρησκείας βιώνουν μετά τον αποχωρισμό από το σώμα την ίδια εμπειρία «ανόδου» προς των Ουρανό. Κάτι που τα Δαιμόνια Θεοί γνώριζαν και ανάλογα πληροφορούσαν τους Ιερείς Μάγους τους. Έτσι η αυτή ταύτιση, δεν έχει να κάνει με το ότι οι Χριστιανοί ακολουθούσαν στα πλαίσια πολεμικής τους Εθνικούς, αλλά ακριβώς με αυτό το ίδιο κοινό για όλους ταξίδι των Ψυχών προς τον Ουρανό.
Β) Ερμηνευτική Αποστολικών Διαταγών:
Κατά τις «Αποστολικές Διαταγές», τα Τριήμερα γίνονται εξαιτίας της Τριημέρου Ταφής και Εγέρσεως του Κυρίου, τα Εννιάμερα ως υπενθύμιση νεκρών και ζώντων και τα 40/νθήμερα κατά το παλαιό βιβλικό έθος των 40 ημερών πένθους(«Επιτελείσθω δε τρίτα των κεκοιμημένων εν ψαλμοίς και αναγνώσεσι και προσευχαίς, δια των τριών ημερών εγερθέντα. Και έννατα εις υπόμνησιν των περιόντων και των κεκοιμημένων. Και τεσσαράκοντα κατά τον παλαιό τύπο» Βιβλίο Ή).
Γ) Ερμηνευτική «Μακαρίου του Αιγυπτίου»:
Σύμφωνα με γεγονός που σχετίζεται με τον Αββά Μακάριο τον Αιγύπτιο, Άγγελος Κυρίου του παρέδωσε αποκάλυψη σε ερώτημα περί της πρακτικής των Μνημοσύνων: Σύμφωνα με αυτήν, οι ουσιαστικά πρακτικές ημέρες των Μνημοσύνων είναι τρεις:
Α΄) Η 3η ημέρα, κατά την οποία η ψυχή αφού διέλθει από τα Τελώνια οδηγείται στον θρόνο για να προσκυνήσει. Σε αυτήν, τα Μνημόσυνα γίνονται «ώσπερ κανίσκιον(δίσκος) πεμπόμενο εις τον Κύριο προς εξιλασμό».
Β΄) Η 9η ημέρα, κατά την οποία μετά από 6 ημέρες περιηγήσεως στον Κόσμο και δη στους τόπους όπου διέπραξε τα καλά και τα κακά, ανέρχεται και πάλι στον Θρόνο προς προσκύνηση. Τότε τα Μνημόσυνα επιτελούνται, εις ενθύμηση υπέρ της ψυχής.
Γ΄) Τέλος η 40η, οπότε και μετά από 30 ημέρες περιηγήσεως στον Παράδεισο και την Κόλαση οδηγείται στον Θρόνο και τότε λαμβάνει την άτυπη Κρίση. Στο διάστημα αυτό, ο τεθνεώς όχι αλλά οι συγγενείς και οι φίλοι με τις προσευχές, τις ελεημοσύνες και τα μνημόσυνα δύνανται να συμβάλλουν στην σωτηρία του.
Δ) Ερμηνευτική Μ. Αθανασίου:
«Ει μεν, ουν, αμαρτωλός ο τεθνηκώς εί, ίνα λύσης αυτού τα αμαρτήματα, ει δε δίκαιος, ίνα μισθών προσθήκη γένηται ».
Ε) Ερμηνευτική «Διονυσίου Αρεοπαγίτου»:
Ο εν λόγω «Διονύσιος Αρεοπαγίτης» που τοποθετείται περί τον 6ο αιώνα, υποστηρίζει πως με αυτά αλλά και τις διάφορες πράξεις υπέρ των κεκοιμημένων, δύναται ο τελευταίος να νιώσει άνεση και ωφέλεια.
ΣΤ) Ερμηνευτική Συμεώνος Θεσσαλονίκης:
Κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης εισάγεται χαρακτηριστική συμβολική: Συγκεκριμένα φρονεί, πως οι ημερομηνίες τελέσεως των Μνημοσύνων υποδηλώνουν α) την υπό της Τριάδος δημιουργία του ατόμου στα Τριήμερα, β) την συγκαταρίθμηση μετά των 9 Αγγελικών Ταγμάτων στα Εννιάμερα και γ) την Ανάληψη του Κυρίου στα 40/νθήμερα, ως προτύπωση της κατά την Κρίση Αναλήψεως του ατόμου προς υπάντηση του Κυρίου.
Ζ) Καθαρτική Ερμηνεία:
Τελειώνοντας οφείλουμε να αναφέρουμε και την λεγόμενη «Καθαρτική Ερμηνεία», που σχετίζει με Καθαρτική διαδικασία τις τρεις κύριες μνήμες και για την ακρίβεια: α) του τριμερούς της Ψυχής κατά την τρίτη ημέρα, των 5 Αισθήσεων και του Γονίμου Φυσικού και Μεταφυσικού κατά την ενάτη και των 4 στοιχείων του σώματος που συμμετέχουν στην παραβίαση των 10 εντολών κατά την τεσσαρακοστή.
Διάταξη Ακολουθίας Μνημοσύνου
Έναρξη
90ος Ψαλμός: «Ο κατοικών εν βοηθεία του Υψίστου »
Μεγάλη Συναπτή Εκφώνηση: «Ότι συ ει η Ανάστασις»
Αλληλουάριο: «Μακάριοι ους εξελέξο και προσελάβου Κύρι
ε »
Τροπάρια: «Ο βάθει σοφίας, Δόξα: "Εν σοι γαρ" Και νυν: "Σε και τείχος"»
Μικρά συναπτή Εκφώνηση: «Ότι συ ει η Ανάστασις»
Άμωμος( Α΄ στάση )
Μικρά Συναπτή
( Β΄ στάση)
Ευλογητάρια: «Των Αγίων ο χορός» κ.τ.λ.
Εκφώνηση
Καθίσματα(«Ανάπαυσον Σωτήρ ημών Δόξα: Και πάντα τα εν αγνοία Και νύν: Ο εκ παρθένου ανατείλας τω κόσμω»)
Ο Ν΄ Ψαλμός
Νεκρώσιμος Κανών(ενδιάμεσα Μεσώδια Καθίσματα Οίκος και Κοντάκιο)
Το κλασσικό «Τρισάγιο» με τα τροπάρια(«Μετά πνευμάτων δικάιων» κ.τ.λ.) και την Επιμνημόσυνο Ευχή «Ο Θεός των πνευμάτων και πάσης σαρκός»
Απόλυση μετά ψαλσίματος υπό των ιερέων τριών τριπλών «Αιωνία η Μνήμη» κύκλω του κολύβου.
Η Δευτέρα Παρουσία ψηφιδωτό απο τον Καθεδρικό της S.M.Assunta Torcello Βενετίας ~1150-1200