Εικόνες του Λουκά: Πραγματικότητες και "Ευσεβεις παραδό
Δημοσιεύτηκε: Πέμ Φεβ 08, 2007 1:03 am
Επειδή υπήρξαν παράπονα για την συζήτηση εντός της Πορταϊτίσσης, ας ειπωθούν σε νέο θέμα λίγα πράγματα για τους θρύλους περι των αποδόσεων εικόνων στον Ευαγγελιστή Λουκά.
Πρώτα απ΄όλα, δεν υπάρχει απολύτως καμία διαφωνία στην επιστημονική κοινότητα αναφορικά με την Χριστιανική Τέχνη, για το εαν σώζονται εικόνες του, για να μην πούμε για το εάν όντως ποτέ ο Ευαγγελιστής ζωγράφισε οποιοδήποτε πίνακα. Ακόμα και αν δεχθούμε ότι τελικά υπήρξε και ζωγράφος, όπως λέει και ο ερευνητής αναφοράς Leonid Ouspensky «τίποτε δικό του δεν διεσώθη»(βλ. «Θεολογία της Εικόνας στην Ορθόδοξη Εκκλησία», σελ. 51).
Η πρώτη αναφορά σε απόδοση εικόνος στον Λουκά, γίνεται τουλάχιστον 400 χρόνια από την εποχή του Ευαγγελιστού. Η παλαιοτέρα έμμεση μαρτυρία περί της Οδηγητρίας ως έργου του Ευαγγελιστού Λουκά, συνιστά απόσπασμα έργου που επισφαλώς αποδίδεται στον συγγραφέα και αναγνώστη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Θεόδωρο Αναγνώστη(α΄ ήμισυ ΣΤ΄). Το απόσπασμα αυτό διασώζεται εντός της «Εκκλησιαστικής Ιστορίας» του Νικηφόρου Ξανθοπούλου(ΙΔ΄ αιών). Ωστόσο θεωρείται κατά κανόνα πλαστό. Εκεί γίνεται λόγος για αποστολή περί το 450, της εικόνος της Οδηγητρίας από τα Ιεροσόλυμα στην Κωνσταντινούπολη.
Πιο ασφαλής ως πραγματικά παλαιοτέρα, θεωρείται η μαρτυρία της πραγματείας «Περί Προσκυνήσεως των Θείων Εικόνων». Κατά κανόνα αλλά όχι απόλυτα θεωρείται ως σύγγραμμα του Αγίου Ανδρέου Κρήτης(+740). Σε αυτό, γίνεται αναφορά σε πορτραίτα του Χριστού και της Θεοτόκου στη Ρώμη που υποτίθεται ήταν του Λουκά. Για την ίδιες, προφανώς, εικόνες, κάνει λόγο και ο Άγιος Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως(715–730). Από τα κείμενα αυτά καθίσταται, σαφές, πως δεν μπορεί μέχρι και τον Η΄ αιώνα να προσμετρούνταν στο χρωστήρα του Λουκά, οποιεσδήποτε εικόνες της Πόλεως και άρα και η Οδηγήτρια, η Βλαχερνίτισσα, η Αγιοσορίτισσα κ.α.
Η Οδηγήτρια ήτοι η Θεομητορική εικόνα
της Ιεράς Μονής των Οδηγών Κωνσταντινουπόλεως
Πιο ασφαλής ως όντως παλαιοτέρα σχετική αναφορά για την απόδοση της αριστεροκρατούσης Οδηγητρίας στον Λουκά, είναι μια Λατινική πηγή των τελών του ΙΑ΄ αιώνος από την Tarragona της Ισπανίας. 1000 χρόνια μετά την θρυλούμενη φιλοτέχνησή της !
Ως εικόνα δεν αποκλείεται να επρόκειτο περί εγκαυστικής της Ύστερης Παλαιοχριστιανικής Εποχής. Και αυτό γιατί ο εικονογραφικός τύπος της απαντά σε διάφορες άλλες μορφές τέχνης, το αργότερο από τον Ζ΄ αιώνα.
Η Εικόνα του Ιεράς Μονής Μεγάλου Σπηλαίου
Η εικόνα του Μεγάλου Σπηλαίου, η οποία ανάγεται, μάλλον, στον ΙΑ΄ αιώνα(βλ. Michael Bacci στο άρθρο του με τίτλο «Με τον χρωστήρα του Λουκά» στον Συλλογικό Κατάλογο αναφοράς «Μήτηρ Θεού –Απεικονίσεις της Θεοτόκου στην Βυζαντινή Τέχνη»), αποδόθηκε με τη σειρά της στον Λουκά μόλις στα χρόνια του Ιωάννου Καντακουζηνού(1341–1359). Δύο θεωρούνται οι βασικοί λόγοι για την εξέλιξη αυτή: Το κοντινό σχετικά της περιοχής σε τόπους όπου φαίνεται πως έζησε ο Ευαγγελιστής και η τεχνική της εικόνος, παραπλήσιας της εγκαυστικής.
Η Εικόνα της Ιεράς Μονής Κύκκου
Ως προς την ιστορική εικόνα της Παναγίας της εν Κύπρω Ιεράς Μονής Κύκκου και μόνο ο εικονογραφικός τύπος της δεν θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια παλαιοχριστιανική καν απόδοση(για απόδοση στον Λουκά και άρα σε πρωτοχριστιανικούς τύπους ούτε λόγος). Στην Μονή, η εικόνα βρίσκεται από τα τέλη του ΙΑ΄ αιώνος(βλ. Ιεράς Μονής Κύκκου Εγκόλπιον, Λευκωσία 1995, σελ. 8–12). Βέβαια δεν γνωρίζω αν αυτή η θέση είναι βάσιμη, η απλά αυτό εξάγεται αυθαίρετα από το γεγονός ότι κτίτωρ υπήρξε ο Αλέξιος Κομνηνός και άρα θεωρείται πως υπάρχει απο την ίδρυση της Μονής μεταξύ του 1081 και του 1118. Παλαιοτέρα μαρτυρία περί της εικόνος αυτής, ενδέχεται να είναι η μαρτυρία του τοπικού ιερομονάχου Γρηγορίου κατά το 1422. Επενδύθηκε με κάλυμμα από ασήμι και χρυσό το 1576 και ανάλογα κατά το 1795.
Το κατά πόσο η εικόνα έχει αποκαλυφθεί έστω και μία φορά σε μάτια ανθρώπου είναι θέμα προς συζήτηση, καθώς αντίγραφά της φιλοτεχνήθηκαν και διασώζονται πάμπολλά. Ο περιηγητής και μοναχός Βασίλειος Μπάρσκυ μαρτυρεί σχετικά το 1735, πως οι μοναχοί αφαιρούσαν το βήλο μονάχα σε περιπτώσεις εξαιρετικής ανομβρίας. Βέβαια αφού την μετέφεραν στο κοντινό λοφίσκο «Θρόνι» και χωρίς οι μοναχοί να την βλέπουν κατά πρόσωπο. Αναφέρονται φυσικά Σημεία επιτιμήσεως, προς τους ελαχίστους που επεχείρησαν να τραβήξουν το βήλο και να την δουν, όπως αυτό του 1669(σ.σ.Η παλαιοτέρα εικόνα στην Κύπρο ανάγεται στον Η΄ αιώνα{ίσως και τον Ζ΄} και ανήκει στη Συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου Πάφου).
Η Εικόνα της Σουμελά
Ως προς την εικόνα της Σουμελά, φαντάζομαι πως μπορεί να είναι προγενεστέρα του 1018, οπότε και προσκύνησε την χάρη της στον Ναό της Ακροπόλεως των Αθηνών ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος. Η με την σειρά της καταγραφή της στον χρωστήρα του Λουκά, δεν μαρτυρείται ως φαίνεται προ του 1399.
Η Εικόνα που περιέφερε στα Τείχη ο Πατριάρχης Σέργιος
Είναι άγνωστη η ακριβής εικόνα που ο Πατριάρχης Σέργιος, περιέφερε στα Τείχη της Κωνσταντινουπόλεως κατά την πολιορκία του 626. Η εικόνα αυτή, χαρακτηρίζεται από τις πηγές ως «αχειροποίητος». Αναμφίβολα ο εικονογραφικός τύπος της Διονυσίου, δεν μπορεί να συσχετιστεί όχι μόνο χρονολογικά αλλά και ως τύπος με τους όντως παλαιοχριστιανικούς που γνωρίζουμε. Αν είναι η Βλαχερνίτισσα, γνωρίζουμε δύο τύπους της: Αυτήν χωρίς ενταγμένο το πορτραίτο του Θεανθρώπου και κυρίως αυτήν που φέρει το Χριστό εν αγκάλαις σε μετωπική και δεόμενη στάση(για τους τύπους αυτούς αλλά και γενικά για την εικονογραφία της Θεοτόκου βλέπε το «Οι Εικόνες της Παναγίας–Ιστορία και Λατρεία» του George Gharib, Εκδόσεις Τέρτιος 1997). Εντούτοις τίποτε δεν είναι σίγουρο.
Κωνσταντίνος Κόττης
[/b]
Πρώτα απ΄όλα, δεν υπάρχει απολύτως καμία διαφωνία στην επιστημονική κοινότητα αναφορικά με την Χριστιανική Τέχνη, για το εαν σώζονται εικόνες του, για να μην πούμε για το εάν όντως ποτέ ο Ευαγγελιστής ζωγράφισε οποιοδήποτε πίνακα. Ακόμα και αν δεχθούμε ότι τελικά υπήρξε και ζωγράφος, όπως λέει και ο ερευνητής αναφοράς Leonid Ouspensky «τίποτε δικό του δεν διεσώθη»(βλ. «Θεολογία της Εικόνας στην Ορθόδοξη Εκκλησία», σελ. 51).
Η πρώτη αναφορά σε απόδοση εικόνος στον Λουκά, γίνεται τουλάχιστον 400 χρόνια από την εποχή του Ευαγγελιστού. Η παλαιοτέρα έμμεση μαρτυρία περί της Οδηγητρίας ως έργου του Ευαγγελιστού Λουκά, συνιστά απόσπασμα έργου που επισφαλώς αποδίδεται στον συγγραφέα και αναγνώστη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Θεόδωρο Αναγνώστη(α΄ ήμισυ ΣΤ΄). Το απόσπασμα αυτό διασώζεται εντός της «Εκκλησιαστικής Ιστορίας» του Νικηφόρου Ξανθοπούλου(ΙΔ΄ αιών). Ωστόσο θεωρείται κατά κανόνα πλαστό. Εκεί γίνεται λόγος για αποστολή περί το 450, της εικόνος της Οδηγητρίας από τα Ιεροσόλυμα στην Κωνσταντινούπολη.
Πιο ασφαλής ως πραγματικά παλαιοτέρα, θεωρείται η μαρτυρία της πραγματείας «Περί Προσκυνήσεως των Θείων Εικόνων». Κατά κανόνα αλλά όχι απόλυτα θεωρείται ως σύγγραμμα του Αγίου Ανδρέου Κρήτης(+740). Σε αυτό, γίνεται αναφορά σε πορτραίτα του Χριστού και της Θεοτόκου στη Ρώμη που υποτίθεται ήταν του Λουκά. Για την ίδιες, προφανώς, εικόνες, κάνει λόγο και ο Άγιος Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως(715–730). Από τα κείμενα αυτά καθίσταται, σαφές, πως δεν μπορεί μέχρι και τον Η΄ αιώνα να προσμετρούνταν στο χρωστήρα του Λουκά, οποιεσδήποτε εικόνες της Πόλεως και άρα και η Οδηγήτρια, η Βλαχερνίτισσα, η Αγιοσορίτισσα κ.α.
Η Οδηγήτρια ήτοι η Θεομητορική εικόνα
της Ιεράς Μονής των Οδηγών Κωνσταντινουπόλεως
Πιο ασφαλής ως όντως παλαιοτέρα σχετική αναφορά για την απόδοση της αριστεροκρατούσης Οδηγητρίας στον Λουκά, είναι μια Λατινική πηγή των τελών του ΙΑ΄ αιώνος από την Tarragona της Ισπανίας. 1000 χρόνια μετά την θρυλούμενη φιλοτέχνησή της !
Ως εικόνα δεν αποκλείεται να επρόκειτο περί εγκαυστικής της Ύστερης Παλαιοχριστιανικής Εποχής. Και αυτό γιατί ο εικονογραφικός τύπος της απαντά σε διάφορες άλλες μορφές τέχνης, το αργότερο από τον Ζ΄ αιώνα.
Η Εικόνα του Ιεράς Μονής Μεγάλου Σπηλαίου
Η εικόνα του Μεγάλου Σπηλαίου, η οποία ανάγεται, μάλλον, στον ΙΑ΄ αιώνα(βλ. Michael Bacci στο άρθρο του με τίτλο «Με τον χρωστήρα του Λουκά» στον Συλλογικό Κατάλογο αναφοράς «Μήτηρ Θεού –Απεικονίσεις της Θεοτόκου στην Βυζαντινή Τέχνη»), αποδόθηκε με τη σειρά της στον Λουκά μόλις στα χρόνια του Ιωάννου Καντακουζηνού(1341–1359). Δύο θεωρούνται οι βασικοί λόγοι για την εξέλιξη αυτή: Το κοντινό σχετικά της περιοχής σε τόπους όπου φαίνεται πως έζησε ο Ευαγγελιστής και η τεχνική της εικόνος, παραπλήσιας της εγκαυστικής.
Η Εικόνα της Ιεράς Μονής Κύκκου
Ως προς την ιστορική εικόνα της Παναγίας της εν Κύπρω Ιεράς Μονής Κύκκου και μόνο ο εικονογραφικός τύπος της δεν θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια παλαιοχριστιανική καν απόδοση(για απόδοση στον Λουκά και άρα σε πρωτοχριστιανικούς τύπους ούτε λόγος). Στην Μονή, η εικόνα βρίσκεται από τα τέλη του ΙΑ΄ αιώνος(βλ. Ιεράς Μονής Κύκκου Εγκόλπιον, Λευκωσία 1995, σελ. 8–12). Βέβαια δεν γνωρίζω αν αυτή η θέση είναι βάσιμη, η απλά αυτό εξάγεται αυθαίρετα από το γεγονός ότι κτίτωρ υπήρξε ο Αλέξιος Κομνηνός και άρα θεωρείται πως υπάρχει απο την ίδρυση της Μονής μεταξύ του 1081 και του 1118. Παλαιοτέρα μαρτυρία περί της εικόνος αυτής, ενδέχεται να είναι η μαρτυρία του τοπικού ιερομονάχου Γρηγορίου κατά το 1422. Επενδύθηκε με κάλυμμα από ασήμι και χρυσό το 1576 και ανάλογα κατά το 1795.
Το κατά πόσο η εικόνα έχει αποκαλυφθεί έστω και μία φορά σε μάτια ανθρώπου είναι θέμα προς συζήτηση, καθώς αντίγραφά της φιλοτεχνήθηκαν και διασώζονται πάμπολλά. Ο περιηγητής και μοναχός Βασίλειος Μπάρσκυ μαρτυρεί σχετικά το 1735, πως οι μοναχοί αφαιρούσαν το βήλο μονάχα σε περιπτώσεις εξαιρετικής ανομβρίας. Βέβαια αφού την μετέφεραν στο κοντινό λοφίσκο «Θρόνι» και χωρίς οι μοναχοί να την βλέπουν κατά πρόσωπο. Αναφέρονται φυσικά Σημεία επιτιμήσεως, προς τους ελαχίστους που επεχείρησαν να τραβήξουν το βήλο και να την δουν, όπως αυτό του 1669(σ.σ.Η παλαιοτέρα εικόνα στην Κύπρο ανάγεται στον Η΄ αιώνα{ίσως και τον Ζ΄} και ανήκει στη Συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου Πάφου).
Η Εικόνα της Σουμελά
Ως προς την εικόνα της Σουμελά, φαντάζομαι πως μπορεί να είναι προγενεστέρα του 1018, οπότε και προσκύνησε την χάρη της στον Ναό της Ακροπόλεως των Αθηνών ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος. Η με την σειρά της καταγραφή της στον χρωστήρα του Λουκά, δεν μαρτυρείται ως φαίνεται προ του 1399.
Η Εικόνα που περιέφερε στα Τείχη ο Πατριάρχης Σέργιος
Είναι άγνωστη η ακριβής εικόνα που ο Πατριάρχης Σέργιος, περιέφερε στα Τείχη της Κωνσταντινουπόλεως κατά την πολιορκία του 626. Η εικόνα αυτή, χαρακτηρίζεται από τις πηγές ως «αχειροποίητος». Αναμφίβολα ο εικονογραφικός τύπος της Διονυσίου, δεν μπορεί να συσχετιστεί όχι μόνο χρονολογικά αλλά και ως τύπος με τους όντως παλαιοχριστιανικούς που γνωρίζουμε. Αν είναι η Βλαχερνίτισσα, γνωρίζουμε δύο τύπους της: Αυτήν χωρίς ενταγμένο το πορτραίτο του Θεανθρώπου και κυρίως αυτήν που φέρει το Χριστό εν αγκάλαις σε μετωπική και δεόμενη στάση(για τους τύπους αυτούς αλλά και γενικά για την εικονογραφία της Θεοτόκου βλέπε το «Οι Εικόνες της Παναγίας–Ιστορία και Λατρεία» του George Gharib, Εκδόσεις Τέρτιος 1997). Εντούτοις τίποτε δεν είναι σίγουρο.
Κωνσταντίνος Κόττης
[/b]